Odo Feliks Kazimierz Bujwid (ur. 30 listopada 1857  roku w Wilnie, zm. 25 grudnia  1942 roku w Krakowie) – pierwszy polski bakteriolog, pionier higieny i profilaktyki zdrowotnej, jeden z pierwszych polskich naukowców zajmujących się wytwórczością szczepionek leczniczych, w tym przeciwko wściekliźnie, członek korespondent Towarzystwa Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswilu od 1894 roku.

Ukończył Wydział Lekarski Uniwersytetu Warszawskiego. Jeszcze w czasie studiów dzięki pomocy Tytusa Chałubińskiego wyjechał na kurs bakteriologii do Berlina. Wyjazd za granicę okazał się przełomowym momentem w życiu młodego uczonego. Kurs prowadzony był przez samego Roberta Kocha i zapoznawał uczestników z najnowszymi osiągnięciami w dziedzinie bakteriologii (w tym metodami hodowli bakterii w warunkach laboratoryjnych). Po powrocie z Berlina Odo Bujwid założył w swoim mieszkaniu przy ul. Wilczej w Warszawie laboratorium bakteriologiczne. Była to pierwsza tego typu pracownia w Polsce, w której prowadzone były badania oraz kursy, o które prosili Bujwida jego starsi i młodsi koledzy, chcąc poszerzyć swoją wiedzę z tej dziedziny. Niemal codziennie w swojej pracowni gościł także Chałubińskiego, z którym prowadził tzw. „polowanie na bakterie” w oparciu o cenne materiały i hodowle przywiezione z Berlina.

Drugą ważną podróżą zagraniczną, jaką odbył Odo Bujwid podczas studiów, była podróż do Instytutu Ludwika Pasteura w Paryżu. Tam Bujwid dowiedział się o szczepieniach przeciwko wściekliźnie. Po powrocie z Paryża Odo Bujwid zamienił swoje laboratorium bakteriologiczne w pierwszą w Polsce stację szczepień przeciwko wściekliźnie. Było to miejsce, do którego zgłaszały się osoby z podejrzeniem wścieklizny (najczęściej po pogryzieniu przez psy). Pacjenci przebywali w ośrodku szczepień przez około 12 dni. W tym czasie wykonywano serię zastrzyków przeciwko wściekliźnie. Warszawska stacja szczepień Odona Bujwida była kopią stacji w Paryżu. Była to zatem druga (po Paryżu) stacja szczepień w Europie.

Bujwid rozbudował pracownię bakteriologiczną, popularyzował także nową dziedzinę medycyny wśród lekarzy na kursach. Dzięki szkoleniu Bujwid mógł rozpocząć przygotowania do polskiego wydawnictwa poświęconego mikrobiologii – Pięć odczytów o bakteriach, gdzie w sposób przystępny zaprezentował najważniejsze informacje dotyczące bakterii, tj. systematykę drobnoustrojów, sposoby ich hodowli i identyfikacji oraz metody eliminacji mikroorganizmów patogennych. Podzielił się również wiedzą o sposobach otrzymywania szczepionek i surowic, a także ich zastosowaniu. Na początku 1886 roku Bujwid uzyskał dyplom lekarski Uniwersytetu Warszawskiego. Na wiadomość o odkryciu przez Kocha szczepionki przeciw gruźlicy znalazł się ponownie w Berlinie. Koch przyjął go z rezerwą. Uzyskał nieco szczepionki Kocha, ale bez bliższych informacji o jego produkcji i składzie. Odo Bujwid przygotował więc własny preparat, nazwał go ,,tuberkuliną” i posłał do Kocha. Koch przyjął tę nazwę także dla swojego preparatu.

W 1914 roku prof. Bujwid został powołany przez wiedeńskie Ministerstwo Spraw Wojskowych na stanowisko pułkownika-lekarza, w celu utworzenia epidemicznego Laboratorium Twierdzy Kraków. Miał on również dostarczać wojsku szczepionki skierowane przeciwko durowi i cholerze.

W 1920 roku prof. Bujwid zdecydował o przejściu w stan spoczynku. Od tej pory skupił się na działalności w zakładach przez niego założonych. Stanowiły one pierwszą firmę produkującą biopreparaty w Polsce, pierwotnie przeznaczone do leczenia ludzi. Późniejsze lata badań doprowadziły jednak do opracowania surowicy przeciw różycy świń. Rozwój firmy skutkował podziałem na dwie części. Jedna znajdowała się w Krakowie, a jej działalność obejmowała prowadzenie hodowli bakteryjnych, konfekcjonowania szczepionek i surowic oraz analizę czystości i miana biopreparatów. Druga natomiast mieściła się we wsi Czesław, gdzie zorganizowano stajnię, w której szczepiono konie uprzednio przygotowanymi kulturami. Cel działania stanowiła produkcja surowic. Dodatkowo obok „szczepiarni” wygospodarowano pracownię do sterylizacji narzędzi oraz magazynowania toksyn. Firma Bujwida była nadzorowana przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, później Ministerstwo Zdrowia Publicznego. Kontrola dokonywana przez te instytucje obejmowała badanie jałowości oraz miana przeciwciał po szczepieniu. Zakłady te, pod stałym kierownictwem Bujwida, funkcjonowały aż do 1945 roku, kiedy to zostały włączone do Zakładów Produkcji Surowic i Szczepionek Biomed w Krakowie.

Najważniejsze osiągnięcia Odo Bujwida w skrócie

• Pod koniec 1885 roku prof. Bujwid otworzył pierwszą w Polsce pracownię bakteriologiczną przy ul. Wilczej 12 w Warszawie.
• W 1886 roku zorganizował w Warszawie placówkę szczepień pasteurowskich przeciw wściekliźnie (a w roku 1894 roku  także w Krakowie).
• W 1887 roku wydał pierwszy podręcznik bakteriologii lekarskiej – Pięć odczytów o bakteryjach. W tym samym roku opublikował nową metodę identyfikacji przecinkowców cholery, opierającą się na analizie chemicznej.
• W 1890 roku wynalazł płyn do diagnostyki gruźlicy, nazwany przez niego tuberkuliną.
• W 1891 roku otworzył Stację Miejską do Badania Żywności i Artykułów Codziennego Użytku w Warszawie, bazując na wzorcach zachodnich. Ponadto zajął się badaniem zanieczyszczeń wód Wisły pod względem bakteriologicznym. Miało to ogromny wpływ na opracowanie metod uzdatniania wody w powstających wówczas wodociągach warszawskich.
• W 1894 roku rozpoczął produkcję pierwszej w Polsce surowicy przeciwbłoniczej, co spowodowało istotny spadek śmiertelności u dzieci chorych na błonicę. W tym samym roku powołał Zakład Produkcji Surowic i Szczepionek.
• W 1894 roku wyprodukował surowicę przeciwpłoniczą.
• W lutym w 1895 roku otworzył Zakład Produkcji Surowic i Szczepionek, a miesiąc później – Zakład Produkcji Surowic przy dawnym Zakładzie Szczepień Pasteurowskich Bujwida w Warszawie.
• W 1897 roku Bujwid został mianowany przez władze austriackie kierownikiem Zakładu Badań Środków Spożywczych w Krakowie.
• W 1899 roku z jego inicjatywy rozpoczęto produkcję preparatów dla zwierząt przez Zakład Wytwarzania Surowic i Szczepionek (było to pierwsze podejście do produkcji preparatów dla zwierząt).
• W roku akademickim 1902/1903 pełnił funkcję dziekana Wydziału Lekarskiego.
• W lipcu 1920 roku Bujwid rozpoczął działanie na rzecz armii polskiej, a w Warszawie zorganizował Dział Higieny przy Wojskowej Szkole Sanitarnej, gdzie zajmował się prowadzeniem wykładów o bakteriologii dla lekarzy.
• Odo Bujwid jest autorem aż 386 publikacji, które starał się jak najszerzej propagować. Podejmował się różnorodnej tematyki, np. dzięki wizycie w Brazylii przygotował artykuł dotyczący ośrodków zdrowia zlokalizowanych w Rio de Janeiro, panowania żółtej febry i trądu oraz tamtejszych jadowitych węży i pająków.
• Obserwacje zakażonych gruźlicą zwierząt pozwoliły na skuteczne ograniczenie rozprzestrzeniania się choroby – Bujwid stwierdził bowiem, że jedyną efektywną metodą jest przeznaczenie zainfekowanych zwierząt na rzeź.
• Odo Bujwid podejmował także badania nad surowicą przeciwtężcową oraz zajmował się tematyką związaną z profilaktycznymi działaniami zapobiegającymi dżumie. Jego prace dotyczyły również promienicy, gronkowca złocistego, malarii, grypy, rzeżączki, wąglika. Podmiotem jego badań była nie tylko woda i powietrze, ale też napoje (np. kawa, herbata) oraz pokarmy, które analizował pod kątem oddziaływania drobnoustrojów.

Ciekawostki

• Odo Bujwid w liście do żony wspominał jej spotkanie z Marią Skłodowską-Curie, używając następujących słów: „Pamiętam, jak ją żegnałaś przed jej wyjazdem do Paryża, gdy nie mogła otrzymać miejsca asystentki przy Katedrze Fizyki u Witkowskiego. Stoi zapłakana przy naszym stole jadalnym na Studenckiej. Obie użalacie się na głupi los, który nie pozwala kobiecie na pracę na uniwersytecie […]. Mówisz do niej: Niech Pani, panno Mario, będzie spokojna i jedzie tam, gdzie lepiej potrafią ocenić Pani zdolności i naukę. Zrobi tam Pani na pewno dużo dobrego dla siebie i dla kraju, który teraz nie umie docenić Pani, jak należy”.
• Ludwik Pasteur stanowił ogromny autorytet dla prof. Bujwida, którego to w swoich pamiętnikach opisywał w ten sposób: „Ale trzeba przecież wiedzieć i zrozumieć, że zrobiło się to wszystko w ciągu lat nieco więcej niż 60, tyle bowiem czasu upłynęło od pierwszych prac Pasteur’a. A tylu ludzi przez tyle wieków od początku historii świata myślało nad powstawaniem chorób i żaden w ciągu 5000 lat nie wpadł na to, co odkrył jeden człowiek przez niedługie życie”.
• Prof. Odo Bujwid nawoływał do edukacji seksualnej, szczególnie lekarzy, aby mogli zdobyte informacje przekazywać na swoich wykładach. Uważał, że brak wiedzy dotyczącej seksuologii oraz zapobiegania ciąży jest niezwykle szkodliwy i świadczy o obojętności lub obawach związanych z poruszaniem tej wrażliwej tematyki. Apelował o konieczność powołania Katedry Higieny Społecznej i wzywał profesorów do włączenia tego działu wiedzy do swoich zajęć, bazując na literaturze zagranicznej oraz obserwacjach kolegów z innych działów medycyny i prawa.
• Bujwid z praktycznego punktu widzenia przedstawił negatywne oddziaływanie spirytusu i nikotyny na organizm ludzki i zachęcał do zastąpienia tych używek innymi produktami, np. kawą, mlekiem czy czekoladą.
• Pomimo ogromnych osiągnięć naukowych, działalności na rzecz społeczeństwa oraz nieograniczonej ambicji i chęci niesienia pomocy, Bujwid spotykał się z wrogim nastawieniem i brakiem przychylności ze strony środowiska akademickiego i lekarskiego w Krakowie, co potęgowało trudności pojawiające się na ścieżce jego kariery (brak pomocy finansowej, problemy w organizacji sali wykładowej i inne).
• Liczne oskarżenia i zarzuty o oszustwa finansowe oraz różnego rodzaju nadużycia spowodowały, iż w późniejszych latach Bujwid zrezygnował z kontaktów i współpracy ze środowiskiem akademickim.
• Odo Bujwid w XX w. zainteresował się działalnością związaną z językiem esperanto – był redaktorem miesięcznika „Pola Esperantista”, a także prezesem Federacji Stowarzyszeń Esperanckich w Polsce oraz prezesem Międzynarodowego Stowarzyszenia Naukowców Esperantystów. Ponadto uczestniczył w rządowym projekcie dotyczącym wprowadzenia języka esperanto do szkół.
• W Krakowie na ul. Lubicz 34 znajduje się Muzeum im. Odona Bujwida. Jest to muzeum biograficzne, utworzone w 1964 roku przez wnuków państwa Bujwidów. Aż do 1951 roku znajdowały się tam zakłady wyrobu szczepionek i surowic. Aktualnie miejsce to prezentuje głównie działalność naukową prowadzoną przez prof. Bujwida.
• Figury Tadeusza i Zosi umieszczone na fasadzie Teatru Słowackiego w Krakowie (teatr został wzniesiony przez Jana Zawiejskiego w latach 1891-1893) ufundowało małżeństwo Bujwidów.
• Kazimiera i Odo byli także zaangażowani w odnowę Zamku Wawelskiego, a w podziękowaniu otrzymali pamiątkową cegiełkę.

Autor tekstu: Tomasz Kasperski

Źródła literaturowe

• Katedra Historii Medycyny UJ CM, khm.cm-uj.krakow.pl [dostęp 2021-03-25]
• Stanisław Łoza, Czy wiesz kto to jest?, Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe : na zam. Zrzeszenia Księgarstwa, 1983, s. 84
• Wasiewicz B. Odo Bujwid (1857-1942) – portret uczonego. Część I. Okres warszawski. Przegląd Lekarski, 2017, 74(9): 450-455
• Wasiewicz B. Odo Bujwid (1857-1942) – portret uczonego. Część II. Okres krakowski. Przegląd lekarski, 2018, 75(2):102-109
• Recenzja pracy doktorskiej Pani Barbary Wasiewicz pt. Odo Bujwid (1857-1942) jako uczony – analiza dorobku naukowego
• ROLA KRAKOWA W POWSTANIU MIKROBIOLOGII POLSKIH Wspomnienie o Odonie Bujwidzie (1857-7942). https://www.microbiology.pl/wp-content/uploads/2017/03/Rola-Krakowa-w-powstaniu-mikrobiologii-polskiej.pdf